Toenemende wettelijke steun en kansen voor ecodorpen in Nederland (sept 2021)

Ecodorp-initiatieven zijn burgerinitiatieven die een woon-werkplek willen realiseren met aandacht voor de ecologie, de gemeenschap, de economie en cultuur. Het zijn pioniers in meerdere opzichten: zij onderzoeken de grote huidige maatschappelijke en ecologische problemen en beogen oplossingen daarvoor te creëren. Ecodorpen(initiatieven) in Nederland lopen tegen wettelijke beperkingen aan, die hun totstandkoming bemoeilijkt en vertraagd. Dit artikel gaat over die beperkingen op het gebied van grondaankoop, ruimtelijke plannen, financiële zaken en obstakels in het bouwbesluit.

Ecodorpen in Nederland

Ecodorpen bestaan wereldwijd op alle continenten en zijn verenigd in het Global Ecovillage Network. In Nederland zijn nu 77 initiatieven bij het landelijke netwerk GEN-NL (global ecovillage network NL) aangesloten. GEN-NL is sinds 2013 actief om ecodorpen te ondersteunen in de totstandkoming. Door samen te werken, ervaring te delen en krachten te bundelen wordt het mogelijk om sneller ecodorpen en andere duurzame woon-werkvormen te realiseren. In 2013 had Ecodorp Bergen grond en er was een ecodorp gebouwd (Olst-Aardehuizen). Nu, in 2021 zijn Ecodorp Boekel en Ecodorp Zuiderveld gebouwd en zijn Land van Aine en Ecodorp Klein Oers vrijwel in de bouwfase aangekomen. Het is een lang traject om een ecodorp te realiseren, maar er zijn goede wegen om er te komen. 

Het zou mooi zijn als deze burgerinitiatieven met hun grote motivatie en vaak ook deskundigheid de kans krijgen om voorbeeldprojecten te worden voor oplossingen die nu gezocht worden voor problemen onder andere met de klimaatverandering, de energievoorziening, de biodiversiteit, de kwaliteit van de bodem en de sociale uitdagingen.

Het zou helpen wanneer wet- en regelgeving de initiatieven ondersteunen. Echter, momenteel worden door bestaande wet-en regelgeving deze innovaties op het gebied van duurzaamheid en kwaliteit van de aarde onbedoeld belemmerd. Dankzij een groeiend aantal ecodorpen in Nederland kunnen het rijk en de lokale overheden hun klimaat- en biodiversiteits doelstellingen behalen.  Ecodorpen dragen bij aan de lokale nieuwe economie, produceren lokale producten en doen mee aan lokale activiteiten. Zij helpen daarmee voorzieningen (onder meer winkels, scholen) in gemeenten op peil te houden en in kwaliteit te verbeteren. Daarnaast zijn zij een living lab voor innovaties op het gebied van duurzame energieopwekking en opslag. 

Belemmeringen in het ontwikkelen van een ecodorp

De huidige wet- en regelgeving komt vooral uit een tijd dat klimaatverandering en de leefkwaliteit nog geen belangrijke discussiepunten waren. Nu is dat wel het geval. Een te groot energiegebruik leidt tot klimaatverandering, de te intensieve landbouw leidt tot verslechtering van de bodem en een te grote emissie van stikstof.  Hierdoor vermindert de biodiversiteit en verslechtert de  kwaliteit van de natuur. De wet- en regelgeving belemmert de verbeteringsmogelijkheden die ecodorpen op dat gebied zouden kunnen bieden. Wat zijn dan die concrete belemmeringen?

1. 1. Omgevingsplannen. De huidige bestemmingsplannen waren grotendeels gebaseerd op een enkele functie zoals wonen, bedrijfsterrein, natuur of agrarisch. Ecodorpen zijn geïntegreerde holistische systemen waarbij functies gecombineerd worden en elkaar versterken. Het ecodorp Land van Aine in Ter Apel heeft een bestemmingsplan onder de noemer ‘Ecodorp’ gerealiseerd. Dit bestemmingsplan is een voorbeeld voor andere gemeenten om het ontwikkelen van ecodorpen te ondersteunen. 
   2. Energieprestatieberekening: In de nieuwe BENG is het halen van de energiedoelstellingen vaak geen enkel probleem. Toch is de BENG gebaseerd op de standaard reguliere bouw. Daardoor kan de BENG een probleem worden als het tiny houses of andere kleine eco woningen betreft. Deze zijn vaak anders van oppervlakte/inhoud verhouding en doordat de BENG per m2 wordt berekend, halen tiny houses soms niet de BENG normen, ondanks hun extreem lage energiegebruik.
   3. Materiaal Certificering: Een volgende belemmering in de BENG is de noodzaak tot het gebruik van gecertificeerde materialen en mensen. Biologische strobalen, lokaal hout van Staatsbosbeheer, leem uit eigen bodem. Allemaal prachtige lokale oplossingen die niet toegestaan lijken te zijn, maar juist aangemoedigd zouden moeten worden gezien de ecologische waarde. Het is nu niet helemaal duidelijk in hoeverre dit is toegestaan.
   4. Zelfbouw: zelfbouw en het samen bouwen met vrijwilligers is bij veel ecodorpen een bewuste keuze om kennis te delen, het groepsgevoel te versterken en kosten te besparen. Dit lijkt echter binnen de huidige BENG problemen op te leveren. 
   5. Collectief Energie Opwekken: De overheid zou het collectief opwekken van energie moeten toelaten bij ecodorpen omdat het delen van energie kan bijdragen aan het voorkomen van piekbelastingen. Nu is regelgeving enkel en alleen per huishouden geregeld. Ook is de netbeheerder verplicht ieder huishouden te voorzien van een aansluiting terwijl bijvoorbeeld EcoDorp Klein Oers kan volstaan met maar 1 aansluiting voor 40 woningen. 
   6. Microgrid: De huidige Elektriciteitswet 1998 staat het niet toe dat ecodorpen een microgrid beheren waarmee de huishoudens van elektriciteit worden voorzien. Van 2015 tot 2018 was het mogelijk middels de regeling Experimenten Elektriciteitswet 2015-2018 een uitzondering hierop te krijgen en in de nieuwe Energiewet worden ook mogelijkheden gecreëerd. Op dit moment vallen ecodorpen echter tussen wal en schip als zij de elektriciteitsopwekking, opslag en gebruik zo slim mogelijk binnen het dorp willen realiseren door gebruik te maken van een smart microgrid.

• Water

Op dit moment is het in het Drinkwaterbesluit verboden om regenwater te gebruiken als keuken, douche- of drinkwater. Prive (per huishouden) valt dit onder de eigen verantwoordelijkheid, als ecodorp word je echter gezien als provider en is dit verboden. Dit zou echter heel gewenst zijn, omdat grondwater een eindige grondstof is, en met de klimaatverandering een schaarse grondstof kan worden. Grondwater bevat bovendien eerder resten van bv bestrijdingsmiddelen. Veel grondwater, zoals in Brabant, komt uit diepe, oerlagen en is dus eindig. 

Regenwater is een van de schoonste vormen van water. Ecodorpen kunnen perfecte pilotprojecten zijn, om gebruik van gezuiverd regenwater als douchewater te testen en verder te ontwikkelen.  

Na zuivering van grijs water willen wij de mogelijkheid hebben om dit te hergebruiken voor bijvoorbeeld de wasmachines. Op dit moment mogen wij het gezuiverde grijswater alleen laten infiltreren in de grond of een vijver. Opnieuw gebruiken mag niet terwijl dit wel mogelijk en veilig is en kostbaar water bespaard. 

• Sanitatie

Veel ecodorpen gebruiken droogtoiletten en gescheiden urine en ontlasting opvang, waarna deze gecomposteerd worden tot ‘humanure’. Dit bevat fantastische grondstoffen voor bodemverbetering (piek-fosfor) en bodemvruchtbaarheid. Er zijn talloze rapporten die wijzen op de voordelen van deze methoden. Ook worden in bijna alle dorpen een of meerdere helofytenfilters aangelegd, om eigen grijs water  te zuiveren. Het effluent moet vaak voldoen aan de normering IBA klasse 3b. In het geval dat het effluent gebruikt kan worden als irrigatiewater is een zuivering tot klasse 3a voldoende en kunnen de fosfaten goed gebruikt worden voor gewassen. Dit zou een aanpassing in de wet vereisen in geval van irrigatie doeleinden.

Het is nog steeds verplicht om in een gastenverblijf een spoeltoilet te installeren en dus een rioolaansluiting te hebben of een septic tank. Dit is uit veiligheids- en hygiënisch oogpunt niet nodig en ecologisch gezien ongewenst. Spoeltoiletten gebruiken veel (drink)water dat in de toekomst schaars gaat worden. Omdat ecodorpen een voorbeeldfunctie hebben, is het juist in de gastenverblijven wenselijk een mooie goed gebouwd droogtoilet te mogen realiseren. 

• Vrijstelling gemeentelijk riool waterbelasting

Bij een decentrale sanitatie (punt 10) hoort ook bij een vrijstelling van de rioolwater belasting.

• Vrijstelling gemeentelijke afvalheffing

Sommige ecodorpen gaan zo ver dat ze hun eigen afval verwerken. GFT ligt voor de hand om te composteren. Plastic kan per soort worden ingezameld en geperst om weer aan te bieden aan de fabrikant. Er zijn ook vele voorbeelden van het opwaarderen van plastic afval tot nieuwe producten. Dat kan tegenwoordig goed op kleine schaal toegepast worden. Verder kan er als ecodorp gekozen worden voor een bedrijfsmatige ophaaldienst voor PDM, papier en rest …

• Straling – 5G ontheffing

Veel ecodorpen zijn voorzichtig of terughoudend met straling. Op dit moment worden gemeenten onder druk gezet om 5G door te voeren. Eco Gemeenschap de Zwerm in Winterswijk heeft de gemeente benaderd om hiervan af te zien en deze wens is gehonoreerd.

12. Sociale en groene koopprijs van de grond. 

Grondprijs onder koopwoningen is hoger dan onder sociale huurwoningen. Wel bestaat er de grondprijs voor sociale koopwoningen. In de nieuwe omgevingswet wordt de bovengrens a  210.000 opgerekt naar maximaal NHG (310.000). Op dit moment mogen gemeenten al via de crisis en herstelwet gebruik maken van een afwijking. Gaat er echter ook een verplichting komen richting gemeenten om de bovengrens aan te passen per 1 juli 2022? Of blijft het voor gemeenten mogelijk bij hun standpunt te blijven van maximaal 210.000 of 230.000 bij een NOM woning. En zou er voor extreem duurzaam (geen BENG maar ENG) ook nog een extra grens mogelijk kunnen zijn die vanuit de overheid aangereikt wordt? Extreem duurzaam bouwen is namelijk niet altijd het meest goedkoop. En als dit soort dingen alleen maar via subsidie mogelijk zijn, dan kan er geen transitie plaatsvinden in de bouw.

13. Challenge-wet: https://www.righttochallenge.nl/

    In hoeverre kunnen ecodorpen hierop een beroep bij bovenstaande punten.